Literatura niderlandzka
(Rozmowy) o współczesnej literaturze niderlandzkiej – strona prowadzona przez Fundację Literatura
Gesprek met Linda Polman („Death Row Dollies”)
Gesprek met Linda Polman over haar „Death Row Dollies” naar aanleiding van het verschijnen van de Poolse vertaling (Utigeverij Czarne, vertaler Małgorzata Woźniak-Diederen).
Małgorzata Woźniak-Diederen: Wat bracht je ertoe dit boek te schrijven; wat was de aanleiding?
Linda Polman: Ik ontmoette mijn eerste death row dolly jaren geleden, in het jaar 2000. De hoofdredacteur van een maandblad over mensenrechten belde me: hij werd gestalkt door een vrouw in Amsterdam die aandacht eiste: ze zamelde geld in om een terdoodveroordeelde man in Texas aan een advocaat te helpen. Hij was onschuldig veroordeeld, zei ze, en ze eiste een artikel over die man in het mensenrechtenmaandblad met haar bankrekeningnummer erbij. “Ga dat mens in godsnaam interviewen,” zei de hoofdredacteur tegen mij, “want anders kom ik niet van haar af.” Dus ik naar die vrouw toe, in een buitenwijk van Amsterdam. In de woonkamer bleek ze een soort altaar te hebben ingericht voor die terdoodveroordeelde, met foto’s en kaarsen, en ze sprak over hem met rode blossen op haar wangen en glimmende ogen. Ik wist meteen: dit is meer dan een geldinzamelactie, ze is stapelverliefd op die man! Ik heb het verhaal over de inzamelactie geschreven, maar ben die vrouw daarna blijven opzoeken. Veel gepraat samen, zijn brieven aan haar gelezen, haar brieven aan hem. Ze bezocht hem elke twee maanden op death row in Texas. Ik ben met haar meegegaan, om die man te ontmoeten. Ze had bij die gelegenheid kamers voor ons geboekt in een goedkoop motel in het stadje waar death row staat, in Huntsville, Texas, het Motel 6. Ik liep de parkeerplaats op van dat motel, zo’n treurig betonnen parkeerveld voor dat treurige motelletje met allemaal treurige vrachtwagens erop geparkeerd van alle vrachtwagenchauffeurs die olie en boomstammen vervoeren door Texas en dat motel kiezen om te overnachten omdat het zo goedkoop is. En tussen die vrachtwagens stuit ik op een treurig zwembadje waar een groepje vrolijke dames omheen ligt, in badpak, ingesmeerd tegen zonnebrand, flessen witte wijn bij de hand, kwetterend over hun echtgenoten en verloofdes op death row en over wat ze morgen zouden gaan aantrekken als het weer bezoekuur zou zijn. Allemaal Europeaanse, allemaal verliefd op (meervoudige) moordenaars. Ik wist meteen: dit is een boek en dat wil ik schrijven.
Welke kant gaat het nu op met het beleid ten aanzien van detentie en doodstraf in de VS, na de laatste verkiezingen?
Eigenlijk is er geen “in de VS”. De Amerikaanse staten, 50 in getal, hebben een zeer grote soevereiniteit. De doodstraf is toegestaan in de Amerikaanse Constitutie, maar het is aan de 50 staten zelf of ze hem toepassen. 20 staten kennen de doodstraf niet. Een aantal heeft hem, maar spreek hem nooit uit, of heel zelden. Een aantal past hem toe, maar voert hem niet uit, of zelden. In slechts een handvol staten zijn ze dol op de doodstraf: daar delen ze hem kwistig uit en daar executeren ze mensen ook daadwerkelijk. Dat zijn allemaal zuidelijke staten, zoals Texas, Louisiana, Mississippi, Oklahoma etc.
Hetzelfde geldt voor andere gevangenisstraffen: staten zijn in hoge mate soeverein in hun rechtspraak. Dat Amerika nu een conservatieve regering in Washington heeft maakt dus niet heel veel uit.
Wat je wel ziet is dat zelfs in de zuidelijke staten de doodstraf minder vaak wordt uitgesproken en uitgevoerd dan voorheen. Dat heeft te maken met beter technieken in bewijsvoering (dankzij DNA-tests bijvoorbeeld kwamen al veel mensen vrij van death row) en het heeft te maken met het nijpende gebrek aan de “medicijnen” waarmee ze mensen de dodelijke injectie geven. Die vloeistoffen importeerden Amerikaanse gevangenissen uit Europa. Sinds een Europees moratorium van een paar jaar geleden op export van die vloeistoffen als die voor executies worden gebruikt, hebben die gevangenissen een probleem dat ze nog niet hebben kunnen oplossen. De vloeistofvoorraad raakte op. Executies zijn er op dit moment mondjesmaat en vaak met vloeistoffen van eigen Amerikaanse bodem, die nog niet zijn voldoende zijn getest in laboratoria. Die executies gaan dan fout (de veroordeelde sterft veel te langzaam, is wel buiten bewustzijn, maar lijkt pijn te lijden) en dan schrikken die gevangenissen zich rot van de negatieve publiciteit en stellen ze volgende executies weer uit om de mogelijkheid van andere vloeistoffen te bestuderen etc. Sommige staten overwegen om de elektrische stoel en de gaskamer maar weer in te voeren. Die hadden ze in de jaren 80 juist afgeschaft omdat die “barbaars” zouden zijn. Dodelijke injecties waren toen het nieuwste van het nieuwste: zogenaamd humaan en met een klinische uitstraling, alsof executies eigenlijk euthanasie waren.
Zie je ontwikkelingen in het debat over de doodstraf in de VS; denk je dat de kijk erop gaat veranderen?
Dankzij de mislukte executies van de afgelopen paar jaar wordt er weer vaker gedebatteerd over de doodstraf: moet die nou wel of niet? Maar afschaffen van de doodstraf staat niet hoog op de Amerikaanse politieke agenda. De doodstraf is niet echt een issue in de VS. De meerderheid van de Republikeinen wil hem houden. Heel veel Democraten zijn ook niet per se tegen: Obama en Hillary Clinton waren niet tegen bijvoorbeeld, maar die wilden hem alleen voor bijzondere gevallen zoals moord op kinderen en zo. Maar daar hebben ze zich verder nooit hard voor gemaakt. Mijn idee is dat het gros van de staten die de doodstraf kennen, hem misschien, eventueel wel minder willen uitspreken en toepassen, maar hem niet kwijtwillen. Maar zoals ik zei: de doodstraf an sich staat niet op de politieke agenda’s.
De kijk op zoiets als de doodstraf is in (het zuiden van) de VS heel anders dan in Nederland en komt op veel mensen hier als tamelijk exotisch over. Wat verklaart deze andere kijk in jouw ogen?
Wij in Europa kijken naar de doodstraf als barbaars en middeleeuws en wij zien terdoodveroordeelden als slachtoffers van dat barbaarse systeem. Wij komen van het “verlichte continent”. Wij hadden ooit ook de doodstraf, maar ontwikkelden ons naar een rechtspraak die geen (Bijbelse) vergelding zoekt, maar reclassering, tweede kansen. In Amerika, met name de zuidelijke staten, heeft de rechtspraak Bijbelse dimensies: oog om oog. Daar is de doodstraf iets dat God in de bijbel goedkeurt en zelfs voorschrijft en daar kijken ze naar terdoodveroordeelden niet als slachtoffers, maar als smerige moordenaars die hun verdiende straf hebben gekregen. Vandaar dat heel veel death row dollies ook Europeaanse vrouwen zijn: die zien slachtoffers achter die tralies en willen die mannen troost bieden en redden.
Wat heeft het schrijven van dit boek voor jou persoonlijk betekend?
Ik ben blij dat ik het verhaal opgeschreven heb. Mijn blik werd al snel veel breder dan alleen die vrouwen langs de rand van dat zwembadje op de parkeerplaats van het Motel 6. Behalve die vrouwen, leerde ik ook de mannen op death row en hun verhalen kennen. Een van die mannen zat al 40 jaar in een dodencel. 40 jaar! Die was “vergeten” door het systeem en was helemaal krankzinnig geworden. Erg aardig, maar krankzinnig. Zag overal demoontjes om zich heen. Ik reisde door heel Texas op zoek naar de families van de terdoodveroordeelden. Ik ontmoette een moeder met 5 zoons in verschillende gevangenissen, waarvan 1 levenslang en 1 op death row. Ze was te arm om haar jongens in al die gevangenissen te bezoeken, zelfs te arm om ze allemaal brieven te sturen, want er moeten postzegels op die brieven. Ik ontmoette in Fort Worth de zoons van de allereerste man ooit die de dodelijke injectie kreeg. Die injectiespuit ligt te pronk in een museum in Huntsville: die zoons zijn de ervaring nooit te boven gekomen. Ik ontdekte hoe ongelofelijk arm de milieus zijn waarin de terdoodveroordeelden (jongens vaak nog) opgroeiden. En de achterlijkheid van die milieus. Ik verbleef in hun trailer parks in doorgezakte beschimmelde stacaravans. Ging naar hun plattelandskerkjes, waar mensen in de duivel geloven. Dook in de sloppen van Houston op zoek naar de verhalen achter de gang-leden die je zo vaak op death row ziet eindigen. Het was kortom een enorm avontuur.
De vertaling van ‘De crisiskaravaan’ was een groot succes in Polen. Is de wereld van hulporganisaties veranderd in de laatste jaren?
Helaas niet. Het is hooguit erger geworden. Hulporganisaties zijn voor een groot deel van hun inkomsten afhankelijk van regeringen. Die regeringen bepalen de hulpagenda’s: waar gaat de hulp heen, hoeveel, hoe lang? Regeringen dienen hun eigen politieke en militaire agenda’s in die keuzes. Hulporganisaties moeten mee in die keuzes, anders krijgen ze dat geld niet. Daarom gaat er veel hulpgeld naar gebieden waar onze regeringen strategische belangen hebben en weinig of niks naar voor ons “waardeloze” humanitaire rampgebieden. In deze tijd hebben onze regeringen veel belang bij het op afstand houden van vluchtelingen en migranten. Veel hulpgeld gaat naar landen die bereid zijn om vluchtelingen en migranten tegen te houden, op te sluiten, of terug te nemen als wij ze uit Europa deporteren. Weinig geld gaat naar de bestrijding van honger en ongelijkheid in de wereld.
Waarover gaat je volgende boek?
Ik schrijf nu een boek over het Europese vluchtelingenbeleid. Het is binnenkort 80 jaar geleden dat de allereerste internationale conferentie plaatsvond over de vluchtelingencrisis in Europa. Het aantal vluchtelingen uit Duitsland en Oostenrijk was geëxplodeerd en er móest opvang voor die mensen komen. De conferentie was bijeengeroepen door de Amerikaanse president Roosevelt en alle belangrijke Europese landen waren er vertegenwoordigd. Het einde van het liedje was dat geen enkel land bereid bleek om wat van die vluchtelingen op te nemen. Terwijl de situatie best nijpend was: het ging om Joden die nazi-Duitsland probeerden te ontvluchtten. Zouden de Europese politieke leiders hun grenzen wel hebben geopend als ze hadden geweten dat drie maanden na de mislukte conferentie de Kristallnacht zou plaatsvinden? Ik probeer daar een antwoord op te geven door de ontwikkeling van het Europese vluchtelingenbeleid te beschrijven, vanaf die conferentie, tot en met de zomer van 2015, toen de rubberbootjes uit Turkije kwamen. In het boek gaan de lezers onder andere mee naar de mega-tentenkampen van de UNHCR waar, met name in Afrika, het grote merendeel van alle vluchtelingen ter wereld opgeborgen zitten, op kosten van de Europese Unie, ver van de rest van de wereld. De lezers gaan ook mee naar Lesbos in Griekenland en naar Lampedusa in Italië, en naar Brussel, waar europolitici beleid maken, dat in Europese hoofdsteden hopla, in prullenbakken verdwijnt, omdat EU-lidstaten zelf willen bepalen wat ze met vluchtelingen doen.
Het debat over vluchtelingen en migranten is in heel Europa gepolariseerd, van extreem tégen hun komst tot extreem vóór, van ‘laat ze verdrinken’ tot ‘gooi open die grenzen’. Tussen die twee groepen zit een hele grote, stille groep van mensen die niet precies weten wat ze ervan moeten vinden. Ze willen niet per se dat vluchtelingen verdrinken, maar willen ze ook niet per se in hun straat zien komen wonen. Ze weten niet zeker of het wáár is dat er een vluchtelingentsunami op ons afkomt, en of het inderdaad allemaal opportunistische gelukszoekers zijn in die bootjes. Met dit boek wil ik nieuwe argumenten, inzichten en contexten toevoegen aan het gepolariseerde debat. Leesbaar, spannend en journalistiek, want dat vluchtelingenbeleid is al abstract genoeg. Ik schrijf het zo op dat je als lezer denkt: Oh, zit dat zó! En dat mensen denken: eigenlijk best interessant, hoe we dat doen in Europa. Net zoals ikzelf: hoe meer ik ervan snap, hoe meer context ik ontdek, hoe meer het onderwerp me grijpt.
Literatura niderlandzka 